Αρκαδία

I

Αρχαία πόλη της Κρήτης, που ιδρύθηκε πιθανότατα από Αρκάδες της Πελοποννήσου, στη δυτική πλευρά του όρους που λέγεται σήμερα Προφήτης Ηλίας (688 μ.). Η Α. υπήρχε και στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και μάλιστα ήταν έδρα επισκόπων.

II

Ιστορική και γεωγραφική περιοχή της Πελοποννήσου, στο κεντρικό τμήμα της, που σήμερα αποτελεί στο σύνολό της σχεδόν τον νομό Α. (4.419 τ. χλμ., 102.035 κάτ.) με πρωτεύουσα την Τρίπολη. Ο νομός συνορεύει B με τους νομούς Κορινθίας και Αχαΐας, Δ με τους νομούς Ηλείας και Μεσσηνίας, N με τους νομούς Λακωνίας και Μεσσηνίας, και Α βρέχεται από τον Αργολικό κόλπο.

Στο κέντρο σχεδόν της Α. απλώνεται το οροπέδιο της Τρίπολης που περιβάλλεται από τα Αργολιδοαρκαδικά όρη, Ολίγυρτο (Σκίπιζα 1.935 μ.), Τραχύ (1.808 μ.), Λύρκειο (Γούπατα, 1.755 μ.), Αρτεμίσιο (1.771 μ.), Κτενιά (1.634 μ.) και Μαίναλο (1.980 μ.), το κυρίως αρκαδικό βουνό, με πολλά δάση και άφθονα νερά, όπου κατά την αρχαιότητα λατρευόταν o Παν και οι Δρυάδες, και από τις βόρειες προεκτάσεις του Πάρνωνα (κορυφή Κούκουρα 1.449 μ.). Το οροπέδιο της Τρίπολης χωρίζεται με χαμηλά εγκάρσια υψώματα στις μικρές λεκάνες της Τρίπολης, της Τεγέας, της Μαντινείας και του Ορχομενού· είναι καρστικής προέλευσης και οι λεκάνες του έχουν γεμίσει με νεότερες προσχώσεις. Τα νερά των λεκανών αυτών αποχετεύονται υπογείως με καταβόθρες (τα ζέρεθρα των αρχαίων Αρκάδων) που σχηματίζουν λίμνες, έλη και κεφαλάρια, έξω από τα σύνορα του νομού, ή εκβάλλουν στον Αλφειό και τον Αργολικό κόλπο. Στα Ν του οροπεδίου της Τρίπολης σχηματίζεται το οροπέδιο της Ασέας, που κατεβαίνει προς τη λεκάνη της Μεγαλόπολης, τεκτονικό βύθισμα, λίμνη κατά το τριτογενές και τέλμα κατά το τεταρτογενές. Οι φυτικές ύλες που συγκεντρώθηκαν εκεί έχουν σχηματίσει επιφανειακά κοιτάσματα λιγνίτη πάχους 65 μ., τα μεγαλύτερα της Ελλάδας μαζί με αυτά της Πτολεμαΐδας. Τα όρη Λύκαιο (1.421 μ.) και Τετράζιο (1.389 μ.) κλείνουν τη λεκάνη της Μεγαλόπολης στα Δ και τη χωρίζουν από τη σχετικά εύφορη πεδιάδα της Μεσσηνίας.

Το οροπέδιο της Τρίπολης και τα γύρω βουνά του αποτελούν τον κυρίως υδροκρίτη της Πελοποννήσου. Στα Ν του οροπεδίου πηγάζει o Αλφειός· πριν βγει από τον νομό δέχεται και τα νερά του Λάδωνα και του Ερύμανθου που και οι δύο πηγάζουν από την Αχαΐα. Στα Β των Τροπαίων (Γορτυνία) έχει κατασκευαστεί φράγμα μήκους 105 μ. και ύψους 57 μ. που συγκρατεί τα νερά του Λάδωνα και σχηματίζεται έτσι τεχνητή λίμνη (έκταση 6.000 στρέμ., χωρητικότητας 50.000.000 κ.μ.). Η λίμνη αυτή τροφοδοτεί υδροηλεκτρικό εργοστάσιομε δύο ηλεκτροπαραγωγικές μονάδες εγκατεστημένης ισχύος 70.000 κιλοβάτ που παράγουν κατά μέσο όρο 300.000.000 ωριαία κιλοβάτ ηλεκτρικής ενέργειας τον χρόνο. Το κλίμα του νομού Α., εκτός από τις χαμηλές παραλιακές περιοχές, είναι μάλλον ψυχρό και ηπειρωτικό. Τον χειμώνα το ψύχος είναι δριμύ, ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος, λόγω του ορεινού χαρακτήρα της περιοχής. Οι βροχοπτώσεις ξεπερνούν τα 800 χιλιοστά.

Τα γεμάτα δάση βουνά, τα άφθονα νερά, οι όμορφες τοποθεσίες, οι ηλιόλουστες κοιλάδες, όπου βόσκουν προφυλαγμένα τα κοπάδια, έκαναν από την αρχαιότητα την Α. ιδιαίτερα ειδυλλιακή χώρα. Οι ποιητές (Θεόκριτος, Βιργίλιος) έπλασαν έτσι μια φανταστική χώρα όπου οι βοσκοί διατηρούσαν τα αγνά ήθη τους και επικρατούσε η ευτυχία της ήρεμης ζωής. Με τον τίτλο Αρκαδία ο Ι. Σανατσάρο δημοσίευσε βουκολικό ποίημα, το οποίο θεωρείται ένα από τα χαρακτηριστικότερα έργα της ιταλικής λογοτεχνίας. Με τον ίδιο τίτλο ο Άγγλος ποιητής Φ. Σίντνεϊ έγραψε έργο σε πεζό λόγο όπου παρεμβάλλονται στίχοι (η τρίτη μορφή του δημοσιεύτηκε το 1593) και ο Λόπε ντε Βέγκα βουκολικό ποίημα (1598). Αλλά και ο Γάλλος ζωγράφος Πουσέν εμπνεύστηκε από την Α. τον περίφημο πίνακά του Ποιμένες της Αρκαδίας (1653) που φυλάσσεται στο Μουσείο του Λούβρου.

Οικονομία και πόλεις. Ο νομός Α. έχει πρωτεύουσα την Τρίπολη και ονομαστές πόλεις είναι η Δημητσάνα, το Λεωνίδιο, η Μεγαλόπολη, η Νεστάνη στη θέση της αρχαίας πόλης που φημιζόταν για τον ναό της Δήμητρας, το Λεβίδι (σε απόσταση 2 χλμ. από τη σημερινή κωμόπολη υπήρχε το ιερό της Υμνίας Αρτέμιδας), η Βυτίνα, χτισμένη σε υψόμετρο 1.033 μ., στους πρόποδες του Μαίναλου, το Άστρος, όπου συνήλθε (1823) η B’ Εθνική Συνέλευση των Ελλήνων και ψήφισε νέο καταστατικό χάρτη. Κοντά στο χωριό Ατσίχολος βρίσκονται τα ερείπια της αρχαίας Γόρτυνας, όπου υπήρχε ο περίφημος ναός του Ασκληπιού με αγάλματα του θεού και της Υγείας, έργα του Σκόπα, και κοντά στο χωριό Άγιος Ιωάννης βρίσκεται η αρχαία Ηραία που γνώρισε μεγάλη ακμή τον 6o αι. π.Χ. Στο χωριό Αλέα βρίσκονται τα ερείπια του ναού της Αλέας Αθηνάς. Τα ερείπια της αρχαίας Τεγέας βρίσκονται σε απόσταση 4 χλμ. από την Τρίπολη, ενώ στα Α του χωριού Κάψα βρίσκονται τα ερείπια της αρχαίας Μαντινείας που την κοσμούσαν περίλαμπρα κτίρια κι ανάμεσα σε αυτά ο ιδιόρρυθμος, χωρίς θύρα, ναός του Ποσειδώνα.

Ο πληθυσμός του νομού Α. παρουσιάζει μια συνεχή μείωση, που οφείλεται στον εκπατρισμό των κατοίκων του εξαιτίας της καθυστερημένης οικονομίας της περιοχής και του ορεινού εδάφους της, φαινόμενο που από πανάρχαια χρόνια οδήγησε τους Αρκάδες να δημιουργήσουν πλήθος αποικιών.

Η οικονομία του νομού είναι βασικά κλειστή αγροτική. Καλλιεργούνται δημητριακά, όσπρια, κυρίως κουκιά, πατάτες (Τεγέα), αμπέλια (Μαντινεία), οπωροφόρα (κερασιές, αμυγδαλιές, καρυδιές, καστανιές). Σημαντική ανάπτυξη εμφανίζει και η κτηνοτροφία (πρόβατα, κατσίκες, χοίροι, πουλερικά). Τα δάση καταλαμβάνουν το 25% της επιφάνειας του νομού (έλατα, δρυς). Ο ορυκτός πλούτος περιορίζεται στα μάρμαρα των περιοχών Τρίπολης (γκρίζα), Βυτίνας (μαύρα), Δολιανών (γκριζογάλαζα) και στα μεγάλα κοιτάσματα λιγνίτη της Μεγαλόπολης. Στην Α. υπάρχουν και αρκετές ιαματικές πηγές, από τις οποίες αναγνωρισμένη είναι η θειούχα πηγή της Ηραίας (Γορτυνία). Η βιομηχανία περιορίζεται στην οινοποιία της Τρίπολης και στον υδροηλεκτρικό σταθμό του Λάδωνα.

Ιστορία. Οι Αρκάδες πίστευαν, όπως άλλωστε και ολόκληρος ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, πως ήταν οι μόνοι μετά τους Λέλεγες αυτόχθονες κάτοικοι της Ελλάδας. Γενάρχη τους θεωρούσαν τον Πελασγό, γιο του Δία, και καυχιόνταν ότι ήταν οι πρώτοι άνθρωποι μετά τον Κατακλυσμό. Την αντίληψη αυτή συμμερίζονται και επιφανείς ιστορικοί της αρχαιότητας, από τον Ηρόδοτο έως τον Ξενοφώντα και τον Θουκυδίδη, αλλά και ο Αριστοτέλης, ο οποίος υποστηρίζει πως η εγκατάσταση των Αρκάδων έγινε πριν από την εμφάνιση της Σελήνης· ίσως γι’ αυτό o Παυσανίας βρήκε τους Αρκάδες να αυτοχαρακτηρίζονται προσέληνοι. Κατά την αρκαδική μυθολογία, πολλοί θεοί του Ολύμπου γεννήθηκαν στην Αρκαδία: ο Δίας (στο αρκαδικό Λύκαιο), ο Ποσειδώνας, η Ήρα, ο Ερμής, ο Ασκληπιός· o κυρίως όμως αρκαδικός θεός ήταν o τραγοπόδαρος Παν, θεός της μουσικής και των κοπαδιών, που με την πολυάριθμη συνοδεία του, Σειληνούς, Μαινάδες, Δρυάδες και Ναϊάδες, έκαναν την Α. ειδυλλιακή χώρα του μύθου. Οι προϊστορικοί Αρκάδες ήταν όμως και ναυτικοί· είχαν ιδρύσει αποικίες στην Πελοπόννησο και αλλού. Κατά τα ομηρικά έπη έλαβαν μέρος στον Τρωικό πόλεμο με 60 πλοία και κατά τον Ηρόδοτο ο Αρκάς Δάρδανος κατέλαβε τη Σαμοθράκη και ύστερα πήγε στην Τροία, όπου έχτισε τη Δαρδανία. Αρκάδες άποικοι είχαν εγκατασταθεί και στην Κρήτη (Κυδωνία, Γόρτυς), την Κύπρο (Πάφος), τη Ζάκυνθο, τη Λευκάδα και την απέναντι ακαρνανική ακτή, αλλά και στη Σικελία, την Απουλία και το Λάτιο, όπου ο Εύανδρος εγκαταστάθηκε στον λόφο Παλατίνο της Ρώμης.

Κατά τους ιστορικούς χρόνους οι αρκαδικές πόλεις ήταν συνδεδεμένες με κάποια χαλαρή μορφή ομοσπονδίας, το Κοινό των Αρκάδων. Στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. η Α. απέκρουσε τις προσπάθειες των Σπαρτιατών να την υποτάξουν. Την εποχή αυτή γνώρισε μεγάλη ακμή η Μαντινεία. Στους Περσικούς πολέμους οι Αρκάδες (Τεγεάτες, Μαντινείς, Ορχομένιοι) πολέμησαν στις Θερμοπύλες και στις Πλαταιές. Μετά τη μάχη στα Λεύκτρα (371 π.Χ.) οι Αρκάδες ενώθηκαν και με τη βοήθεια των Θηβαίων έφτασαν έως τα πρόθυρα της Σπάρτης. Τότε χτίστηκε και η Μεγαλόπολη και συγκροτήθηκε το νέο Κοινό των Αρκάδων με ενιαία κυβέρνηση και στρατό. Γρήγορα όμως άρχισαν οι εσωτερικές διενέξεις που προκάλεσαν συνεχείς επεμβάσεις των Σπαρτιατών, ώσπου το 344 η Μεγαλόπολη συμμάχησε με τον Φίλιππο Β’της Μακεδονίας. Στα χρόνια των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου η Α. έγινε θέατρο συνεχών συγκρούσεων μεταξύ του Κασσάνδρου και του Πολυσπέρχοντα, ώσπου η ειρήνη του 311 αναγνώρισε στον Κάσσανδρο την κυριαρχία ολόκληρης της Πελοποννήσου· το 303 η Α., εκτός από τη Μαντινεία, παραδίδεται στον Δημήτριο τον Πολιορκητή. Ακολουθούν συνεχείς πόλεμοι με τους Σπαρτιάτες και επεμβάσεις των Μακεδόνων, ώσπου ο Μεγαλοπολίτης Φιλοποίμην ανακηρύσσεται στρατηγός της Αχαϊκής Συμπολιτείας, με την οποία οι αρκαδικές πόλεις διατηρούσαν στενές σχέσεις.

Με τη ρωμαϊκή κατάκτηση η Α. παύει να παίζει οποιονδήποτε ρόλο στα ιστορικά πράγματα. Κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, λεηλατείται από τους Γότθους του Αλάριχου και τον 7ο αι. δέχεται το κύμα των σλαβικών επιδρομών. Μετά την κατάληψη της Πελοποννήσου από τους Φράγκους (1205), η Α. με το όνομα Μεσαρέα διαιρέθηκε σε 5 βαρονίες με πλήθος ιπποτικά φέουδα. Το 1320 ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος Ασάν, ανιψιός του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Παλαιολόγου, απέσπασε οριστικά την Α. από τους Φράγκους. Το 1458 η περιοχή κατακτήθηκε από τους Τούρκους και ως τμήμα του βιλαετίου του Μοριά την κυβερνούσε ο Μόρα βαλεσή. Στα χρόνια αυτά ιδρύεται ένα νέο αστικό κέντρο στο κέντρο της Α., η Τριπολιτσά (Τρίπολη) που από το 1715 γίνεται έδρα του πασά του Μοριά αντί των Πατρών. Αργότερα, με την ίδρυση σχολής (1764), η Δημητσάνα γίνεται πνευματικό κέντρο της Α.

Μετά την έκρηξη της Επανάστασης του 1821 η Α. γίνεται το επίκεντρο πολεμικών ενεργειών. Ο Κολοκοτρώνης πολιορκεί το φρούριο της Καρύταινας, κατατροπώνει τους Τούρκους στο Λεβίδι, στο Βαλτέτσι και στις Βερβένες, ενώ ο Νικηταράς επιβάλλει δεινή ήττα στους Τούρκους στα Δολιανά. Ο Κολοκοτρώνης τέλος πολιορκεί την Τρίπολη την οποία και καταλαμβάνει (Σεπτέμβριος 1821). Το 1825 ο Ιμπραήμ μπαίνει στην καμένη –μετά από διαταγή του Κολοκοτρώνη– πόλη και έως το 1827 καταστρέφει και λεηλατεί τρεις φορές τα χωριά και τις πόλεις της Α., που ελευθερώθηκε οριστικά τον Νοέμβριο του ίδιου έτους.

Γραφική άποψη της ιστορικής κωμόπολης της Δημητσάνας.

Ερείπια του θεάτρου της αρχαίας Μαντινείας, μιας από τις ισχυρότερες πόλης της Αρκαδίας που υπήρξε επανειλημμένα θέατρο σκληρών και ιστορικών μαχών (φωτ. Α. Καββαδία).

Ο οικισμός Παράλιο Άστρος, χτισμένος σε ωραία παραλία του Αργολικού, είναι επίνειο της ομώνυμης κωμόπολης της Κυνουρίας (φωτ. Α. Καββαδία

Άποψη της Βυτίνας, ονομαστού κέντρου χειμερινής και θερινής διαμονής, που βρίσκεται σε ορεινή κοιλάδα του Μαινάλου, μέσα σε πυκνό δάσος από έλατα (φωτ. Ι. Ντεκόπουλου).

Η Τρίπολη, πρωτεύουσα του νομού Αρκαδίας, είναι ιδιαίτερα συνδεδεμένη με τον Αγώνα του ’21.

Η μονή της Έλωνας στις προσβάσεις του Πάρνωνα, στην Κυνουρία, 16 χλμ. από το Λεωνίδιο, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, που γνώρισε ακμή τον 18o αι.

Τα ερείπια του ναού της Αλέας Αθηνάς, κοντά στο σημερινό χωριό Αλέα της Αρκαδίας, που χτίστηκε γύρω στο 380 π.Χ. στη θέση παλαιότερου ναού και ήταν ο μεγαλύτερος της Πελοποννήσου μετά τον ναό του Δία στην Ολυμπία (φωτ. I. Ντεκόπουλου).

Μερική άποψη της Τρίπολης, πρωτεύουσας του νομού Αρκαδίας. Η ιστορική πόλη της Πελοποννήσου διαρκώς εξελίσσεται και πολυώροφες κατοικίες στο κέντρο της αντικαθιστούν τις γραφικές παλιές με τις κεραμιδοσκέπαστες στέγες.

Το Βαλτέτσι, μικρό αρκαδικό χωριό στις βορειοανατολικές παραφυάδες του Μαινάλου, έχει συνδεθεί ιδιαίτερα με την Επανάσταση του 1821 (φωτ. Α. Καββαδία).

Το «Παρράσιον άλσος», τόπος συγκέντρωσης των μελών της Ακαδημίας της «Αρκαδίας» στη Ρώμη.

Οι ποιητές της Ακαδημίας «Αρκαδία» άντλησαν την έμπνευσή τους από την αγροτική ζωή, όπως την είχε εξιδανικεύσει η βουκολική ποίηση, από τον Θεόκριτο και τον Βιργίλιο μέχρι τον Σανατσάρο. Εδώ δύο σελίδες της «Γαλάτειας» του Πέτρου Μεταστάσιου, από την έκδοση Βενετίας του 1782.

III

Ακαδημία που ίδρυσαν στη Ρώμη (1690) δεκατέσσερις λόγιοι και ποιητές, μετά τον θάνατο της πρώην βασίλισσας της Σουηδίας Χριστίνας, στο σαλόνι της οποίας συνήθιζαν να συγκεντρώνονται. Της έδωσαν το όνομα της ελληνικής περιοχής, επειδή οι ποιητές κατά την αρχαιότητα και την Αναγέννηση είχαν υμνήσει την Αρκαδία ως την ιδανική χώρα των ποιμένων. Οι εταίροι, που είχαν εκλατινίσει τα ονόματά τους, ονομάζονταν ποιμένες, ο πρόεδρός της μέγας φύλαξ και τα τμήματά της στα διάφορα μέρη της Ιταλίας αποικίες. Η έδρα της ήταν στον λόφο Τζανίκολο και την αποκαλούσαν Παρράσιον άλσος από την Παρρασία, περιοχή της δυτικής Αρκαδίας. Η Α. δημοσίευσε 13 τόμους ποιημάτων (τον τελευταίο το 1790), συνέχισε ωστόσο τη δραστηριότητά της έως το 1925, οπότε μετατράπηκε σε ινστιτούτο ιστορικοφιλολογικών σπουδών. Αξιόλογοι ποιητές, όπως οι Πάολο Ρόλι, Μεταστάσιος, Παρίνι, Αλφιέρι, υπήρξαν κατά καιρούς μέλη της. Η δράση της Α., διαποτισμένη από τα ιδεώδη του κλασικισμού και του ορθολογισμού, υπήρξε μια αντίδραση εναντίον του Μαρίνο και των οπαδών του. Στα ποιητικά έργα που δημιούργησε αντικαθρεφτίζεται η πραότητα της πνευματικής ζωής του ιταλικού 18ου αι. που είχε τις ρίζες της στην αισιόδοξη αντιμετώπιση των προβλημάτων στα χρόνια του Διαφωτισμού.

Από το 1941 έδρα της Ακαδημίας της Α. είναι η Βιβλιοθήκη Αντζέλικα της Ρώμης, η πρώτη βιβλιοθήκη που άνοιξε τις πόρτες της στο κοινό (1614) με περίφημα χειρόγραφα και παλαίτυπα.

Με το όνομα Α. ιδρύθηκε το 1756 μια πορτογαλική φιλολογική ακαδημία στη Λισαβόνα, η Arcadia Lusitania και μια βραζιλιάνικη, το δεύτερο μισό του 18ου αι., στο Ρίο ντε Τζανέιρο, η Arcadia Ultramarina.

IV

(Αστρον.). Αστεροειδής που επισημάνθηκε στις 7 Μαρτίου 1924. Το φαινόμενο μέγεθός του στη μέση αντίθεσή του είναι ίσο προς 14,1, ενώ αν βρισκόταν σε απόσταση μιας αστρονομικής μονάδας από τον Ήλιο και τη Γη, θα είχε φαινόμενο μέγεθος 10,5.